Моўная палітыка і адукацыя

Высновы з аналітычнай працы ўдзельнікаў кампаніі «Кадравы Рэзерв», напісанай пасля адукацыйнай паездкі ў Фландрыю (Бельгія)

Моўны фактар і незалежнасць вышэйшай адукацыі

Бельгія з’яўляецца адной з самых унікальных краін Еўропы з пункту гледжання моўнай і палітычнай структуры. На адносна невялікай тэрыторыі тут суіснуюць тры афіцыйныя мовы, а таксама некалькі культурных супольнасцяў, кожная са сваёй гісторыяй і традыцыямі. Такая складаная моўная мазаіка не толькі адлюстроўвае культурнае разнастайнасць краіны, але і ўплывае на ўсе сферы грамадскага жыцця, у тым ліку на вышэйшую адукацыю.

Беларусь, наадварот, з’яўляецца ўнітарнай дзяржавай з выразна сфармаванай тытульнай нацыяй. На паперы беларуская і руская мовы маюць роўны статус, аднак у рэальным жыцці баланс паміж імі моцна зрушаны ў бок рускай мовы.

Нягледзячы на адрозненні ў палітычнай сістэме і гістарычным кантэксце, досвед Бельгіі і Беларусі паказвае агульную тэндэнцыю: мова выступае не толькі як сродак камунікацыі, але і як інструмент улады, сімвал ідэнтычнасці і элемент адукацыйнай палітыкі.

Універсітэт Лёвена: прыклад моўнага ідэнтычнага канфлікту

Асабліва паказальным у гэтым сэнсе з’яўляецца гісторыя Універсітэта Лёвена ў другой палове XX стагоддзя. Фламандская супольнасць Бельгіі пачала актыўна дамагацца прызнання сваёй мовы як паўнавартаснага інструмента адукацыі і грамадскага жыцця.

Працэс быў напружаным: Універсітэт Лёвена стаў эпіцэнтрам канфлікту паміж франкамоўнай элітай і фламандскім насельніцтвам. У 1968 годзе гэта прывяло да падзелу ўстановы на два самастойныя універсітэты:

• KU Leuven — фламандскамоўны

• UCLouvain — франкамоўны

Гэты падзел быў не толькі тэхнічнай зменай моўнага рэжыму, але і сімвалам вызвалення ад дамінавання франкамоўнай эліты, умацавання рэгіянальнай ідэнтычнасці і стварэння ўстойлівай культурнай прасторы для фламандскай супольнасці. Пратэсты студэнтаў пад лозунгам “Leuven Vlaams!” паказалі, што універсітэт можа стаць пляцоўкай для грамадскай актыўнасці і палітычнага дзеяння знізу.

Беларуская сітуацыя ў сферы вышэйшай адукацыі

У Беларусі сітуацыя выглядае інакш. Незважаючы на фармальную роўнасць дзяржаўных моў, беларуская мова амаль не прысутнічае ў вышэйшай адукацыі. Паступова яна адчужаецца ад дзяржаўных інстытутаў і ўніверсітэцкага асяроддзя, што прыводзіць да структурнай няроўнасці, якая фармуе моўны выбар і культурныя перспектывы маладых людзей.

Сёння адзіныя прыклады адукацыі на беларускай мове —

• Еўрапейскі Гуманітарны Універсітэт у Вільнюсе (часткова)

• Вольны Беларускі Універсітэт з анлайн-курсамі і прафесійнай падрыхтоўкай

Аднак гэтыя ініцыятывы не могуць замяніць паўнавартасную нацыянальную сістэму вышэйшай адукацыі. Студэнцкі рух 2020 года паказаў патэнцыял універсітэцкай прасторы як інструмента грамадзянскага выказвання, але на дзяржаўным узроўні моўная палітыка застаецца недасканалай.

Вынікі і паралелі

Досвед Лёвена паказвае, што ўніверсітэт можа быць не толькі месцам перадачы ведаў, але і прасторай фармавання культурнай суб’ектнасці. У беларускай сітуацыі мова павінна атрымаць не толькі сімвалічнае прызнанне, але і рэальныя ўмовы для прысутнасці ў сістэме ВНУ.

Там, дзе мова мае інстытуцыйную падтрымку, яна становіцца асновай фармавання ўстойлівай ідэнтычнасці і культурнай самастойнасці. Таму пытанне беларускай мовы ў адукацыі — гэта не толькі культурная, але і палітычная праблема, непасрэдна звязаная з нацыянальнай незалежнасцю.

Рэкамендацыі на аснове фламандскага досведу

1. Інстытуцыяналізацыя мовы:

   • Квоты на выкладанне па-беларуску ў дзяржаўных ВНУ (асабліва гуманітарных факультэтах).

   • Адкрыццё беларускамоўных факультэтаў або філіялаў у буйных універсітэтах.

   • Сістэмная падрыхтоўка выкладчыкаў і распрацоўка вучэбных матэрыялаў на беларускай мове.

2. Незалежныя эксперты і структуры:

   • Стварэнне Нацыянальнага інстытута беларускай мовы з мандатам фарміравання палітыкі і стандартаў.

   • Забеспячэнне фінансавай устойлівасці незалежных адукацыйных і культурных ініцыятыў.

   • Увядзенне экспертных саветаў для каардынацыі моўнай палітыкі.

3. Грамадская мабілізацыя і культурны рух:

   • Арганізацыя кампаній за беларускую мову ў адукацыі, падобных да руху “Leuven Vlaams!”.

   • Увядзенне моўных стандартаў у транспарце, медыя, сферы паслуг.

   • Падтрымка культурных прадуктаў на беларускай мове (музыка, кіно, дакументалістыка).

4. Мова і нацыянальная бяспека:

   • Беларуская мова як аснова культурнага суверэнітэту.

   • Распрацоўка моўных дарожных мап з удзелам шырокай экспертызы, у тым ліку дыяспары і адукацыі ў выгнанні.

Дзякуй аўтарам працы, Юліі, Івану і Віктару